Vesvese insanlığın ilk yaratılış dönemlerinden itibaren var olan bir rahatsızlıktır. Bu rahatsızlık, insanı hem gündelik hayatında hem dini yaşantısında olumsuz yönde etkilemektedir. Adeta kişiyi kendi duygu ve düşünceleriyle çatışmaya iterek çıkmaza sürüklemektedir. Dini anlamda vesvese, obsesyon hastalığını değil çıkarcılık, zevkçilik vb. eğilimlerin şeytanın veya nefsin kışkırtmasını anlatmaktadır

İnsanın ruh dünyası somut bir obje olmadığı için net bir varsayıma varmak imkansızdır. Çünkü insanın ruh dünyası olaylara, muhataplara hatta yere, zamana ve yaşa göre değişebilmektedir.

VESVESENİN ETMENİ OLABİLECEĞİ DURUMLAR

Ailenin dini eğitimi verirken hatalı ve yanlış tutumları:

Gerek Tanrı’nın varlığı olsun gerekse ibadetler olsun, çocuğun ilk rol modeli anne ve babasıdır. Verilen din eğitimi ve evde yaşanılan dini davranışlar, çocuğun ilk dini tutum çatısını oluşturmaktadır. Yapılan araştırmalar dini inançlar ve tutumların şekillenmesinde çocukluk dönemindeki aile ilişkilerinin en önemli faktör olduğunu ortaya koymaktadır. Çocuklukta bağlanma, korunma, sığınma, güvenme, dayanma duyguları ilk olarak aile ortamında oluşmaktadır.

Aile ortamında aşırı kuralcı, katı, cezalandırıcı bir Tanrı ile korkutulan çocuk ileri ki yaşantısında suçluluk duygusu ağır basan ve savunma psikolojisi olarak bir öfke duyan sonrasında bu duygudan dolayı günah işlediğini düşünerek bazı obsesyonlara sahip olabilmektedir. Bunun tersi olarak da sınırların dahi öğretilmediği aşırı hoşgörülü bir tutum da ileriki yaşlarda sadece haz peşinde olan ve dini hiçbir kuralı tanımayan, yanlış ve eksik bir din algısına neden olabilmektedir.

Araştırmalar dinin ve Tanrı inancının ruhsal yapıyı destekleyici fonksiyonunun olduğunu ortaya koymaktadır. Aile içinde yapılan hatalardan biri de çocuğun ruhi gelişimine uygun olmayacak biçimde Allah ‘ın insanla ilişkisine yer vermiş olmalarıdır. Bu tür hatalar genellikle dindar aileler tarafından iyi niyetli ancak bilinçsiz bir biçimde dini eğitim verme sonucunda yapılan hatalardır. Aile içi eğitimde uygulanabilirliği en güzel metot İslamiyet’te her zaman tavsiye edilen orta yoldur.

Eğitim kurumlarında din eğitimi verilirken yapılan hatalar:

Psikoloji de bireyin gelişimini etkileyen önemli faktörlerden biri de hazır bulunuşluktur. Din eğitimi içerdiği konular gereği hayatın tüm alanını etkilemektedir. Bundan dolayı din eğitimi verilirken çocuğun hazır bulunuşluğu önemlidir. Çevresinde hiç ölüm görmemiş çocuğa ölümü anlatmak daha zordur. Yaş ve yaşantı çocuğun sorguladığı konular bakımından etken rol oynamaktadır. Okullarda eğitim verilirken bu noktalara dikkat edilmelidir. Bunun yanı sıra çocuğun fıtratı da öğrenmede etkilidir. Bazı çocuk daha içe kapanıkken bazı çocuk daha dışavurumcudur. Bazı çocuk daha detaycı ve sorgulayıcıyken bazı çocuk daha aldırmaz ve vurdumduymazdır.

Dini eğitimde korku ögesinin sıkça kullanılmasının çocukların ve gençlerin psikolojik dengesini bozduğunu, onların suçluluk ve aşağılık duygularına ittiğini söylenmektedir.

Bu tür rahatsızlıkları olan kimseler gerek kişilik yapıları gerekse belirli yaşantılar ya da aldıkları eğitim sonucu Tanrı’nın bağışlayıcı ve merhametli değil; yargılayıcı ve reddedici yanlarını seçmeye yönelik nevrotik bir ihtiyaç duymaktadırlar.

Gerek eğitimci gerekse anne-baba ya da aile büyükleri olsun, dini anlatan kişi, anlatılan kişinin durumuna ve anlayacağı dile göre konuşmalıdır. Çocuğa anlatırken ayrı, büyüğe anlatırken ayrı, yerleşik hayatı olan kişilere ayrı usluplar kullanarak anlatılmaktadır. Vesvesenin dini bağlamda en çok görünme nedeni, mübalağalı anlatımla, kişiyi korkutmak veya suçluluk, günahkarlık duygusuna itmektir. Oysaki peygamber kendisine günah işlediğini söyleyen kişiye dahi ona rahatlatıcı çözümler sunmakta ve tövbe kapısını göstermektedir. Yine ayetler de Allah, cehennem ve cezayı anlatırken bile hemen ardından genellikle affediciliğini veya cennet ve müjdelerle ilgili ayetleri sıralamaktadır

DİNİ OBSESİF KOMPULSİF BOZUKLUK

Belirli bir dine inanma ve o dinin gereklerini yerine getirme pek çok kişinin yaşamında önemli bir yere sahip olmaktadır. Hristiyanlık, Musevilik, İslam ve diğer bütün dinlerde günahtan kurtulmak, arınmak ve dini bağlılığın göstergesi olarak düzenli dini aktivitelerde bulunmak dini amaçlar arasındadır. Dindar bir kimsenin günahlarından dolayı suçluluk hissetmesi, onu dini yaşantısını geliştirmek için çabalamaya ve manevi durumunu gözden geçirmeye motive etmektedir. Ancak ruhsal açıdan sağlıklı kişilerde gözlenebilecek böyle normal dini davranışlara karşın ruh sağlığı problemi olan kişilerde bu sorun kişinin dini yaşantısına kayabilmekte ve dini yaşantısında birtakım anormal görüntüler ortaya çıkabilmektedir. Obsesif kompulsif bozukluk da dindarların yaşantısında kendini sık gösteren bozukluk türlerinden biridir.

Dini obsesif kompulsif bozukluk, belirli bir dine mensup kişilerin zihinlerinde istemsiz ve yineleyen bir şekilde inançlarına ters birtakım düşüncelerin (obsesyon) uyanması ve bunun sonucunda bu düşüncelerin etkisini azaltmak ve bunları telafi etmek amacıyla dini birtakım davranışlarda (kompulsiyon) bulunulması şeklinde kendini gösteren bir bozukluk türüdür.

DİNİ OBSESİF KOMPULSİF BOZUKLUK İLE İLGİLİ TERİMLER

1- Vesvese

Sözlük anlamı fısıltı, hışırtı gibi gizli ses; kalpte meydana gelen şüphe, tereddüt, vehim, kuruntu, iç üzüntüsü, nefis ve şeytanın meydana getirdiği iç karışıklığıdır. Vesvese kelimesi şeytanın insanı kötülüklere teşvik etmesi ve bu şekilde insanın kalbine fısıldaması anlamında kullanılmaktadır. Ancak insana sadece şeytanın vesvese vermediği, kendi nefsinin de insana vesvese verdiğinden söz edilmektedir.

Literatürde iki tür vesveseden söz edilmektedir. Birincisi şeytanın kötülüğe günaha sevk etmek için insanların zihinlerine verdiği düşüncelerdir. İslam’a göre bu şeytanın insanları doğru yoldan saptırma çabasının bir ürünüdür. İkincisi ise hastalıklı bir duruma işaret eden, hiçbir akli delile dayanmayan, insanın zihnini istila eden düşünceler, hatıralar, kuruntulardır.

Zihne aniden, bireye yabancı bir biçimde giren ve zihinden uzaklaştırma çabalarının sonuçsuz kaldığı, literatürde vesvese diye tanımlanan bu düşüncelerin dini obsesif kompulsif bozukluğun dini obsesyonlar kısmına karşılık geldiği söylenebilmektedir.

2- Scrupulosity

Scrupulosity, dini düşünce ve davranışta ruhsal patolojiyi açık bir biçimde gösteren terimlerden biridir. Bu terim İngilizcede en basit biçimde obsesif kompulsif bozukluğun dini alanda kendini göstermesi olarak tanımlanmaktadır. Dini konularda duyulan sürekli kaygı ve zorlanımlı olarak yerine getirilen dini ritüellerle kendini göstermektedir. Günah konusunda duyulan fobi, sürekli küfür içerikli şeyler söylemiş ve yapmış olma endişesi, dini pratikleri yerine getirirken son derece katı ve şekilci bir tutum sergileme, kendini dini konularda ihmalkâr, günahkâr görüp Tanrının bağışlamasına ve hoşgörüsüne layık olmadığını düşünme ve bütün bunlardan kurtulmak için sürekli tövbe etme ve zorlanımlı ritüellerde bulunma bu hastalıklı durumu ifade eden özelliklerden bazılarıdır.

3- Dini Obsesyon

Dini konularda istemsiz bir biçimde zihne giren, Tanrıya ve diğer dini öğelere karşı kuşku, küfür, saygısızlık içeren, kişide sıkıntı ve anksiyete meydana getiren, bireye yabancı, tekrarlayıcı, düşünce, içtepi ya da imgelerdir. Dini obsesyonlar genellikle dindar kimselerde günah sayılan düşüncelerin zihne gelmesiyle oluşmaktadır. Diğer obsesyonlardan tek farkı dini alanda ortaya çıkması, dini konularla ilgili olmasıdır. Yoksa özellikler bakımından diğer obsesyon türleriyle aralarında bir fark bulunmamaktadır.

Dini Obsesyon Örnekleri

Örnek: Kişi, İslam dinine inanıyor olsa da aklına aslında Hristiyan olduğuyla ilgili birtakım düşünceler gelmekte ve Müslüman olmadığı duygusuna kapılmaktadır.  Bu kişinin aklına “Sen Hristiyansın… Hristiyanlığa inanıyorsun…onun gereklerini yap.” şeklinde düşünceler gelmektedir. Bu hasta düşünceleri haricinde, kendini kimi zaman bir Hristiyan gibi hissettiğini belirtmektedir. Bu düşünce ve his ona saçma gelse de düşünmeyi engelleyemediğini ve çıldırmak üzere olduğunu ifade etmektedir. Bu düşünceleri nedeniyle kendini suçlamakta ve Tanrı’ya karşı büyük bir utanç hissetmektedir. Ayrıca bu düşünceleri nedeniyle dinden atılmaktan ve cehennemde yanmaktan da çok korkmaktadır. Ardından rahatlamak için bildiği tüm duaları okumaktadır.

Kişiye ilk çocukluk döneminden itibaren nitelikli ve doğru, aynı zamanda hoşgörülü bir din eğitimi verilmesi gerekmektedir. Çocukluk ve ergenlik dönemlerinde de dini hususlar çocuğa bir handikaba dönüştürmeden sevdirilerek benimsetilmelidir. Gerek tuvalet eğitimi gerek diğer temizlik konuları, yemek alışkanlığı, dağınıklık-düzen konuları sevdirilir ve hayatın olağan bir düzeni olarak anlatılırsa, çocuğun hayatında bir kaosa dönüşmeden alışkanlık halini alabilmektedir.

Vesveseye kapılan bir kişinin herhalde ilk duymak isteyeceği şey, yaşadığı duygusunun doğal olduğu ve bunun bir problem olmadığı olacaktır. Eleştirilen, yadırganan belki ayıplanan obsesif bir kişi, bataklığa saplanmış ve hiç kurtulamayacak hissine kapılabilmektedir.

Çocuk, ergen ve yetişkinlerin din eğitiminde sıkıntı yaşıyor olmak, hele de yanlış eğitimin sonucunda bazı vesveselere neden olacak şekilde sorunlarla karşı karşıya kalmak, eğitim konusunda henüz tamamlamamız gereken eksikliklere sahip olduğumuzu göstermektedir. Bahsettiğimiz vesvese, bir annede varsa yetiştirdiği çocukları olumsuz olarak etkilemekte, bir öğretmende varsa eğittiği çocukları olumsuz olarak etkilemekte, bir çocukta varsa oyun arkadaşlarını olumsuz olarak etkileyebilmektedir. Örnekler çoğaltılabilmekte; hatta bu konuda intihar ve katletme gibi daha ileri ve vahim örneklerde gösterilebilmektedir.

4- Dini Kompulsiyon

Dini birtakım obsesyonların yarattığı kaygıyı ortadan kaldırmak için, içten gelen dayanılmaz bir hisle, anlamsız olduğu bilindiği ve yapılmak istenmediği halde yapılan, tekrarlayıcı, kalıplaşmış ve dini içerikli düşünsel ya da davranışsal eylemlerdir. Dini kompulsiyonlar kısaca bazı dini eylemlerin zorlanımlı ve sıkıntılı bir hale dönüşmesi olarak da ifade edilebilmektedir. Bilinen en yaygın kompulsiyon türlerinden yıkama, sayma ve belli ifadeleri tekrar etme gibi kompulsiyonlar dini içerikte ortaya çıkabilmektedirler. Dini suçluluk ve arınmamışlık hisleriyle yıkama ile ilgili ritüellerin defalarca tekrarlanması, çeşitli ibadetlerin eksik yerine getirildiği şüpheleriyle sürekli tekrarlanmaları, yersiz günahkarlık hisleriyle tövbe ifade eden sözcüklerin sürekli tekrarlanması dini kompulsiyon örneklerinden bazılarıdır.

5- Dini Kompulsiyonlar

Dini kompulsiyonlar dindar hastalarda genellikle dini obsesyonların etkisini bertaraf etmek amacıyla gerçekleştirilen dua etme, tövbe etme ya da belli dini ritüelleri tekrarlamak şeklindeki kompulsiyonlardır.

KAYNAKÇA

GÖKA, Erol, “Dindar Hastaya Psikolojik Yaklaşım ve Yardım”, Türkiye Günlüğü, Aralık-1994, ss. 147-159.

HOOD, Ralph W., v.dğr., The Psychology of Religion, The Guilford Press, New York, 1996.

TEK, Cenk., ULUG, Berna, “Religiosity and Religious Obsessions in Obsessive-Compulsive Disorder”, Psychiatry Research, vol. 104, no. 2, 2001, ss. 99-108.

TÜKEL, Raşit, Anksiyete Bozuklukları, Çizgi Yay., Ankara, 2000.

WATKINS, Carol E., “Scrupulosity: Religious Obsessions and Compulsions”, http://www.ncpamd.com/scrup.htm, 16. 05. 2006.

WISE, Michael G., RUNDEL, James R., Psychiatry in The Medically Ill, American Psychiatric Publishing, Washington DC, 2005.

YOSSİFOVA, Maria., LOEWENTHAL, Kate Mriam, “Religion and The Judgement of Obsessionality”, Mental Health, vol. 2, no. 2, 1999, ss. 145-151.

Uzman Klinik Psikolog Hatice Büşra KARA

busra.kara@icloud.com