Son dönemde Türkiye’nin sosyoekonomik seviyesinin gelişim göstermesiyle ebeveynlerin çocuklarına gösterdikleri ilgi, dikkat ve özen de artmış bulunmaktadır. Çocukların davranışları bilinçlenen ebeveynlerle birlikte uzmanlara danışılan bir husus haline gelmektedir. Bu çerçevede, Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) ve diğer birçok bozukluk daha sık bir şekilde karşımıza çıkmaktadır. Daha önceden dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğunu çocukları için pozitif bir değer olarak gören ve bozukluğa ilişkin davranışların çocukların zekâsından ileri geldiğini düşünen ebeveynler, hâlihazırda anılan rahatsızlığı daha yerinde ve temkinli bir şekilde değerlendirmektedir.

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), nörogelişimsel bir bozukluk olarak tanımlanmaktadır. Çocuklukta yaygın bir şekilde görülen önemli oranda bilişsel, ailevi, sosyal ve davranışsal zayıflığa ilişkin kalıtsal bir bozukluktur. DEHB, sosyal ve aile hayatındaki bilişsel ve davranışsal işlevleri etkilemekte, dikkatsizlik, hiperaktivite ve dürtüsellik belirtilerine rastlanan bir nörogelişim bozukluğu olarak nitelenmektedir. Anılan bozukluğun temel nitelikleri dikkat ve odaklanma sürelerinin kısa olması, çocukların engellenmesine dönük denetim eksikliği dolayısıyla tutum ve davranışlarda meydana çıkan kontrolsüz atak hali ve huzursuzluk olarak da ifade edilmektedir.

Günümüzde de kullanılmakta olan DEHB belirtilerinden aşırı hareketli, odaklanma sorunu yaşayan, öğrenme güçlükleri ve davranış bozukluklarına eski tarihlerde de belirtilmektedir. Bu bozuklukta çocukların aşırı hareketli, dürtüsel, odaklanma ve dikkat problemleri ile duygu durum semptomları sergilediği ve özel öğrenme güçlükleri yaşadığı belirtilmektedir.

Erkek çocukları kızlara nispeten DEHB’den daha çok etkilenmektedir. Rahatsızlığın adı beyin fonksiyonunda meydana gelen ufak bir işleyiş kusuru şeklindeki Minimal Beyin Disfonksiyonu olarak belirlenmektedir.

Dünya Sağlık Örgütü’nün sınıflandırma sistemi olan Hastalıkların Uluslararası Sınıflandırılması ICD-10 (International Classification of Diseases) çalışmasında hiperkinetik bozukluk olarak nitelenen DEHB, “Bu grup bozukluklar, erken başlayan, aşırı faal, dürtüsellik ve bir işe ilgiyi sürdürmede göze çarpan zayıf davranış ayarı ve bu davranışsal özelliklerin yaygın olmayan bir durum sergilemesi ve zaman için de devamlılığının olduğu bozukluklar” olarak nitelenmektedir.

Odaklanamama ve dikkatin toparlanmasında güçlük ile kolaylıkla dağılabilmesi, oyuncaklarını ve eşyalarını kaybetme ve düzensizlik gibi semptomlar dikkat probleminin bulunduğunu ortaya koymaktadır. 

Dikkat eksikliği probleminin özellikleri şöyle sıralanmaktadır:

- Detaylara dikkat hususunda genellikle başarısızdır. Okul, iş veya farklı faaliyetlerde dikkatsizlikleri nedeniyle hatalar yapar.

- Verilen görevlerde ve oyunlarda genellikle dikkatini toplamakta ve devam ettirmekte zorluk yaşar.

- Kendisiyle direkt olarak konuşulduğunda genellikle dinlemez görülür.

- Oyun, iş vs. konusundaki talimatları genellikle baştan sona takip etmez.

- Görevler ya da faaliyetleri düzenlemekte genellikle güçlük çeker.

- Okul ya da ev ödevleri gibi uzun süre ve bilişsel emek gerektiren görevlerden genellikle hoşlanmaz, yaparsa da gönülsüzce yapar.

- Görevleri ya da etkinlikleri için gereken oyuncak, okul ödevi, kalem, kitap vb. araçları genellikle kaybeder.

- Harici uyaranlar genelde kolaylıkla dikkatini dağıtır.

- Günlük faaliyetlerinde genellikle unutkandır.

DEHB teşhisi konulmuş çocuklar yaşıtlarıyla kıyaslandığında daha hareketli olmaktadır. Çocukların bu hareketlilikleri okul arkadaşlarıyla, ailede kardeşleri ve ebeveynleriyle problem yaratabilmektedir. Çocukların davranışları, aşırı hareketlilik, sabit duramama, sürekli hareket halinde olma, huzursuzluk ve her daim acelesi varmış gibi hareket etme biçiminde kendisini göstermektedir. Bu aşırı hareketlilik ve huzursuzluk çocuklar oturtulmak istendiğinde daha da artmaktadır.

DEHB tanısı almış çocukların normal çocuk gelişim seviyesine uymayacak kadar hiperaktif oldukları gözlemlenmektedir. Okul öncesi dönemdeki belirtileri çoğunlukla eşya ve mobilyaların üzerinden atlama, sakince oyun oynayamama, evde sürekli koşma şeklinde gerçekleşmektedir. Okul döneminde ise söz konusu belirtiler azalmakla beraber, sınıfta oturamama, sıra beklemekte zorlanma ve sıklıkla ayağa kalkma şeklinde ortaya çıkabilmektedir. Ellerinde devamlı bir şeylerle oynayan, ellerini ve ayaklarını sallayan DEHB tanısı almış çocuklar, çok konuşmakta, sınıf ortamındaki aktiviteler esnasında sesler çıkarmak suretiyle dikkat çekebilmektedirler.

Hiperaktivite kriterinin özellikleri şöyle sıralanmaktadır:

- Sık sık eller veya ayaklarla kıpır kıpırdır veya koltukta kıvranır.

- Genellikle sınıfta veya oturarak kalmanın beklendiği diğer durumlarda oturduğu yerden ayrılır.

- Uygunsuz durumlarda sıklıkla koşar veya aşırı tırmanır (ergenlerde veya yetişkinlerde, öznel huzursuzluk duygularıyla sınırlı olabilir).

- Genellikle boş zaman faaliyetleri sırasında sessizce oynamakta veya bunlara girmekte güçlük çeker.

- Genellikle “hareket halindeyken” veya “bir motorla sürülüyormuş gibi” davranır.

- Genellikle aşırı konuşur.

DEHB teşhisi konulmuş çocuklar dürtüsellik bağlamında, davranışı kontrol etmede güçlük, taleplerini anında isteme, acelecilik ve düşünmeden hareket etme gibi davranışlar sergilemektedir. Çocuklar başkalarını rahatsız edebilmekte, laf arasına girebilmekte veya zararlı davranışlarda bulunabilmektedir. Sabır ve düzen gerektiren etkinliklerde zorlanan çocuğun dürtüselliği, diğer çocuklarca itinasız, sorumsuz ve kaba olarak tanımlanabilmektedir. Dürtüsellik ayrıca, çocukların kendilerine ve çevresindekilere zarar vermelerine, kazalara neden olabilmektedir.

Dürtüsellik kriterinin özellikleri ise şöyle sıralanmaktadır:

- Genellikle sorular tamamlanmadan cevapları bulanıklaştırır.

- Genellikle dönüşü beklemekte güçlük çeker.

- Sık sık başkalarını rahatsız eder veya sohbetlere veya oyunlara izinsiz girer.

KAYNAKÇA

Barkley, R.A. (2006). Primary symptoms, diagnostic criteria, prevelance, and gender differences. In R.A. Barkley (Ed.), Attention-deficit hyperactivity disorder. A handbook for diagnosis and treatment. New York: The Guildford Press.

Deault, L.C. (2010). A Systematic Review of Parenting in Relation to the Development of Comorbidities and Functional Impairments in Children with AttentionDeficit/Hyperactivity Disorder (ADHD). Child Psyshiatry Hum Dev 41, 168-192.

The ICD-10 Classification of Mental and Behavioural Disorders. World Health Organization, http://www.who.int/classifications/icd/en/bluebook.pdf, p: 206-207, (Erişim: 28.11.2020)

Waite, R. ve Ramsay, J.R. (2010). Adults With ADHD: Who Are We Missing Mental Health Nursing. 31, 670-678.

Uzman Klinik Psikolog Hatice Büşra KARA

busra.kara@icloud.com